Maqolamiz qahramoni bir katta shaharda hokim bo'lgan, ulkan mamlakatda bosh vazir vazifasida ishlagan buyuk shaxs. U – hayotini halq manfaati uchun bag'ishlagan fidokor. U – o'nlab madrasalar qurgan, yuzlab masjidlar barpo qilgan, el uchun anhor-ariqlar qazdirgan ixlosli mansabdor. U – kunduzlarini xalq xizmatida, tunlarini Haq ibodatida o'tkizgan obid banda. Zotan u to'qqiz yoshda Qur'oni Karimni to'la yod olgan, balog'at yoshiga yetib-yetmasdanoq zo'r mullo, komil musulmon bo'lib yetishgan, olim, fozil inson, Qur'oni Karim, tafsir, fiqh, hadis, balog'at, she'riyat, adabiyot, tilshunoslik, falsafa va boshqa ilmlarni egallagan zabardast alloma. Siz qahramonimizni yaxshi tasavvur qilib oldingiz-a? Endi u inson haqida uni tanimagan yoki tanib, o'zini tanimaslikka olgan kishi tomonidan «U aroqxo'r odam ekan, boz ustiga bir qizga xushtor bo'lib qolib, aqlidan ayrilay debdi. Yoshi oltmishga borib 
qolganiga qaramay, qirq yildan buyon o'sha ma'shuqasini maqtar, unga yetisholmay, bor-budini xazon qilgan ekan» degan gapni eshitsangiz, bunga qalbingiz ishonadimi? Aqlingiz bovar qiladimi?! Yo'q, albatta! 
Qahramonimiz ismi sharifi Alisher. Ixlosli, fazilatli musulmon oilasida dunyoga kelgan. Yoshligidanoq o'ziga «Navoiy» degan taxallusni ixtiyor qilgan. Keling, endi maqsadga o'taylik.

Navoiyning she'rlari besh-olti yoshimdayoq qalbimni o'ziga rom etgan edi. Yoshim ulg'ayib, aqlim to'lib, bilimim ortgan sayin Navoiyning ijodi bilan ko'proq tanishishga, uning maqsadlarini tushunishga bo'lgan ishtiyoqim va imkoniyatim ortib borardi. Ba'zan o'ylab qolar edim: «Nahotki, shunday buyuk shaxs bir qizning ishqida shuncha devonlar, dostonlar yozib yuborgan bo'lsa?! Shahvatparastlik hech qachon inson farzandiga sharaf olib kelgan emas. Navoiyning so'zlarida o'ziga xos bir atamalar, majoziy me'yorlar bo'lishi kerak. 
Nafs istaklarini qondirishni birlamchi g'oyaga aylantirib olgan hozirgi kishilar oldida ham birorta shoir ayollarni yoki ichkilikni maqtash bilan obro' topgani yo'q. Islomiy tasavvuf gurkirab yashnagan, axloqiy me'yorlar bosh qonun bo'lgan davrda butun xalq orasida, olimu 
fozillar, podshohu vazirlar, ahli tasavvuf va zohidlar qoshida qandaydir shilqimona oldi-qochdilar bilan beqiyos hurmatga sazovor bo'lish mumkinmi?! Yo'q! Aslo mumkin emas! Navoiy boshqa narsani nazarda tutgan bo'lsa kerak. Uning o'ziga xos uslubi bo'lishi kerak». 
Bunday fikr faqat mening emas, menimcha, har qanday oddiy aql sohibining xotiriga kelgan. Qolaversa, ustozlarimizdan biri aytganidek, hozir ham agar biror vazir o'zi haqida «falon vazir falon qizga xushtor bo'lib qolibdi» degan gapni eshitsa, bu gap rost bo'lgan taqdirda ham, o'sha gapni aytgan odamni, kerak bo'lsa, o'limga hukm qiladi. Aslida bir mamlakatning vaziri bo'lib turgan, tasarrufida hisobsiz boylik qalashib yotgan erkak uchun bitta qizni o'zining xohishiga yurgiza olmaslik aqlga ham, voqe'likka ham to'g'ri kelmaydi.
Demak, bu yerda boshqa gap bor. Xo'sh, nima qilish kerak? 
Navoiyni tushunish uchun Navoiyning davriga qaytish kerak, albatta. Ma'lumki, Alisher Navoiy davrida boshqa ilmlar qatori tasavvuf ilmi ham rivojlangan edi. Alisher Navoiy ham naqshbandiya tariqati soliklaridan edi. Binobarin, Navoiyni tushunish uchun islomiy ilmlarni, jumladan tasavvuf ilmini ham bilish lozim bo'ladi. Har bir ilmning o'ziga yarasha atamalari bo'lganidek, tasavvufning ham o'ziga xos 
atamalari bo'lishi tabiiy. Ibn Sinoning so'zlarini tushunish uchun tabobat atamalarini, Forobiyning fikrlarini ilg'ash uchun falsafiy iboralarni, muhaddislarning so'zlarini anglash uchun hadis ilmi istilohlarini bilish lozim bo'lganidek, tasavvuf ahlining so'z-iboralarini to'g'ri tushunish uchun ham ularning o'zlariga yarasha atamalarini tushunish kerak bo'ladi. 
Masalan, «sahih» degan so'z lug'atda «sog'lom, to'g'ri», fiqh ilmida «to'g'ri, xato emas», hadis ilmida «ishonchli», sarf ilmida «illat harflardan xoli so'z», tabiblarda «sog'-salomat» degan ma'noda tushuniladi. Binobarin, «sahih» so'zini qaysi ma'noda tushinish bu 
so'zning qaysi ilmga oid kitobda kelayotganiga qarab ta'yin topadi. Yana bir misol uchun «vazn» so'zini olaylik. Bu so'z umumiy holatda «og'irlik» ma'nosini bildiradi. «Falon narsaning vazni faloncha gramm», deganga o'xshash. Ammo bu so'z she'riyatda kelsa, ma'lum ritmga ega ma'lum bo'g'inlar yig'indisi tushuniladi. Sarf, ya'ni morfologiyada esa bu atama so'zlarning «fa», «'ayn», «lam» muqobilidagi holatini ifodalaydi. «Vazn» so'zining istilohiy ma'nolaridan bexabar odamdan «Navoiy» qaysi vaznda?» deb so'ralsa, hech narsani 
tushunmay turishi turgan gap. Sarf istilohidan xabardor kishigina bu savolga «Fa'oliy vaznida», deb javob berishi mumkin. Aruz istilohlarini bilgan inson esa «fa'ulun» vaznida deb javob qiladi. Xuddi shuningdek, tasavvufga doir so'z va asarlarni ham tasavvuf 
istilohlarisiz tushunish imkonsiz.

Har bir ilmning atamalarini o'sha ilmning mutaxassislaridan o'rganilganidek, tasavvuf ahlining istilohlarini ham o'shalarning 
o'zlaridan o'rganish kerak. Bu o'rinda taxmin bilan ish ko'rish, o'zboshimcha «ijodiy» yondashuv, bu ilmdan xabarsiz holatda og'ziga kelganini gapirish yoki «o'tmishni hozirga moslab talqin qilish» qabiliga o'tish yaramaydi. Kamina shu maqsadda Islom ulamolarining turli islomiy atamalarni, xususan tasavvufiy istilohlarni yoritgan asarlariga murojaat qildim. Shundan keyingina men uchun mushkul bo'lib turgan bir qancha savollarga o'zimda javob topgandek bo'ldim.
Tasavvuf ilmi ham, boshqa islomiy ilmlar kabi, Islomning ilk davrlarida alohida ilm sifatida shakllangan emas edi. Balki musulmonlar bilgan Qur'on va sunnat ilmlarining ichida umumiy tarzda o'rganilar edi. Vaqt o'tishi bilan Qur'on va Sunnatdan olingan ilmlar 
turli sohalarga ajralib, alohida-alohida ilm sifatida shakllana bordi. Har bir sohaning o'ziga yarasha mutaxassislari yetishib chiqa boshladi. Shu qatori Islomda insonning axloqiga, qalbiga, ruhiy tarbiyasiga oid ilmlar ham bir to'plam bo'lib ajralib chiqdi. Bu ilmga doir 
bilimlarni jamlab, alohida rivojalantirish uchun maxsus ulamolar yetishib chiqdi. Ular o'zlarining sahobai kiomlar va tobeinlardan olgan ilmlari hamda hayotiy tajribalaridan kelib chiqqan bilimlarni alohida kitoblarga tushirishga kirishishdi. Keyin bu ilmga «tasavvuf» deb nom berildi. Musulmonlarning orasida ushbu ilmga alohida berilgan, asosan qalbga doir ilmlar bilan shug'ullanadigan, zamona fitnalaridan o'zini uzoqroqqa olib qochadigan, toat-ibodat, taqvo va qalb islohiga hammadan ham ko'proq harakat qiladigan 
kishilar paydo bo'ldi. Ana o'sha kishilar «zohidlar», «obidlar», keyinroq «so'fiylar» deb nom oldi.
So'fiylarning ba'zilarida o'zlaridagi ruhiy o'zgarishlar, ma'naviy kamolot bosqichlari, qalbalarida hosil bo'layotgan kechinmalarni sir tuta olmay, aytib yuborish holatlari yuzaga keldi. Bunday botiniy holatlarni hammaga ham aytish ravo bo'lmasligini bilgan ba'zi kishilar o'zlariga xos atamalarni o'ylab topishdi. Ular bu bilan o'z kechinmalarini faqatgina o'zlariga o'xshagan holatdagi kishilar tushunadigan tarzda bayon qilishni iroda qilishgan edi. Buning uchun so'zlarni omma ishlatib yurganidan boshqa ma'nolarda ishlatish kerak edi. Qolaversa, agar ular o'zlarining ichki holatlarini namoyon qilib qo'yishsa, tushunmagan, ularning holatini his qila olmaydigan ayrim insonlar ularga ta'na qilishi ham muqarrar edi. 
Ular ana shu majoz yo'li bilan ham o'zlaridagi holatni izhor qilishga va ayni paytda maxfiy tutishga erishdilar. Qalb dardini to'kish bilan birga riyodan ham saqlana oldilar. O'zlariga ergashganlar uchun ibrat yaratish bilan bir vaqtda ularni inkor etuvchilardan o'zlarini to'sa oldilar. Shu bilan birga, o'sha his va kechinmalarni majoz bilan ifodalashda o'ziga yarasha zavq hamda balog'at va fasohatning namoyishi ham bor. Balki ularning ruhiy olamlarida ro'y berayotgan holatlarni jo'n so'z bilan ifoda qilishning imkoni ham yo'q edi. Abdurrahmon Jomiyning aytishicha, bunday yo'lni birinchi bo'lib tutgan shaxs, Zunnun Misriy bo'lgan.

Har qanday murakkab va keng ilmning ham boshlanish nuqtasi kichik va sodda bo'lgani kabi, tasavvuf atamalari ham ilgargi holatida uncha ko'p bo'lmagan. Ammo vaqt o'tishi bilan bu maydon ham kengayib ketdi. Tasavvufiy istilohlar ikki qismga: haqiqiy va 
majoziylarga bo'lindi. Haqiqiy ma'nodagi istilohlarga misol tariqasida «tavba», «riyo», «uzlat», «ixlos», «muhabbat» kabi so'zlarni keltirish mumkin. Majoziy istilohlarga «fano», «baqo», «ishq», «hijron», «zulm», «ahdga vafo», «yor», «dildor» kabi so'zlarni keltirish 
mumkin. Avvalgi qismning aksari Qur'on, Sunnat va salafi solihlarning so'zlaridan olingan bo'lsa, keyingi qism atamalar, yuqorida aytib o'tganimizdek, o'z holatini ommadan yashirish maqsadida paydo bo'lgan. Ehtimol, ular hali kelajakda jinsiy maylni hayotning bosh maqsadi qilib oladigan hozirgidek jamiyatlarning kelishini tasavvur ham qila olmagandirlar.

«So'fiylar istilohi» deganda «so'fiyning ilohiy visolga yetishish yo'lida qilgan poklanish, xulqlanish va yetishishdan iborat uch bosqichli ruhoniy safari asnosidagi zavqiy tajribalarini aks ettiruvchi tushunchalarni ifodalovchi so'zlar» nazarda tutiladi.
Tasavvuf istilohlarining shakllanishi va boyib borishida Qur'oni Karim, Sunnati nabaviyya, salafi solihlarning hikmatlari katta o'rin egallagan bo'lsa, shu bilan birga boshqa ilmlarning, jumladan falsafaning ham ta'siri katta bo'lgan. So'fiylarning istilohlari boshqa 
ilmlardagi istilohlardan shunisi bilan farq qiladiki, bu istilohlar muayyan bir ma'noga bog'lanib qolmay, bir necha irfoniy ma'nolarda ishlatilishi mumkin. Ularning qaysi ma'noda qo'llanilganini atrofidagi boshqa so'zlardan chiqarib olinadi. Masalan, «yor» deganda Alloh 
taoloni tushunish ham mumkin, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni yoki pirni tushunish ham mumkin, shuningdek, g'aybiy mushohada nazarda tutilishi ham mumkin. Tasavvuf ahlining namoyandalaridan bo'lgan Alisher Navoiyning asralari ham, tabiiyki, o'sha istilohiy ma'nolar asosida talqin qilinishi shart. Aks holda, shunday ulug' shaxsiyatga til tekkizgan, uning omonatiga ham, tarixga ham, ilmga ham xiyonat qilgan bo'lamiz. To'g'ri, yaqin vaqtlardan beri Navoiyning ayrim she'rlarini tasavvufiy sharhlash ham uchrab turibdi. Ammo ular ko'plari birlamchi o'rinda o'zlarining g'ayriislomiy tasavvurlari bilan, ta'bir joiz bo'lsa, havoyi nafslariga muvofiq tarzda sharhlashi kuzatilyapti. Tasavvufiy sharh qilmoqchi bo'lganlar ham muqarrar ilmiy asosga, chin tasavvufiy istilohga tayanmagan. Balki bu sharhlarning aksari mavhum talqinlar, tushunarsiz, gajakdor iboralar, hissiz ta'bir, taxminiy tasavvurlardan boshqa narsa bo'lmay qolgan. Buning ustiga ba'zi bir jur'atli qalamkashlar o'shanday tasavvufiy g'azallarga muxammas bog'lashga ham qo'l tekkizishgan. 
Tabiiyki, natija «qovunga qovoqni payvand qilgandek» bo'lgan.
«Ilm har qanday murakkab narsani soddalashtirib beradi» degan qoidaga muvofiq, agar biz o'sha irfoniy she'rlarni muallif nazarda tutgan istilohlar bilan tushunishni yo'lga qo'ysak, o'zimizni ham qiynamaymiz, o'zgalarni ham adashtirmaymiz. Misol uchun birgina baytni sharh qilib ko'raylik:

Tun oqshom keldi kulbam sori ul gulrux shitob aylab,

Xiromi sur'atidin gul uza haydin gulob aylab.

Nasriy bayon:
Oqshom tunda o'sha gulyuzli yor kulbamga shitob bilan kirib 
keldi. Yurishi tezligidan gul yuzidan terlar gulob bo'lib quyilardi.

Ma'lumki, Alisher Navoiy uylanmay o'tgan. Agar kechqurun Navoiyning huzuriga hamma g'aflatdalik paytda u kishining sevgan qizi kelgan bo'lsa, bu sir tutilishi kerak. Agar biz baytni mana shu qabilda, boshqacha qilib aytganda, «zamonaviy» tushunadigan bo'lsak, bu bilan Navoiyga  faqat isnod keltirishimiz muqarrar. Navoiydek buyuk insonni qo'ying, har qanday o'zini hurmat qilgan odam ham, bunday ish ro'y bergan bo'lsa, uni boshqalardan yashirishi turgan gap. Demak, Navoiy boshqa narsani ko'zda tutgan. Navoiyning maqsadini tushunish uchun u kishining istilohlarini tushunishga urinamiz. Keling, bu baytda ishlatilgan so'zlarni tasavvufiy istilohlar asosida sharh qilib ko'raylik. Bu borada Muhammad Aliy Tahonaviyning «Kashshaf istilahat al-funun», Abdurrazzoq Koshoniyning «Istilahat as-Sufiyya», Dokor Rafiq Ajamning «Mavsu'at mustalahat at-tasavvuf al-islamiy» asarlari bizlarga asos bo'ladi:
Kulba – solikning qalbi; 
(solik tariqat yo'lini tanlagan shaxs)
Gulrux (gulyuz) – shuhud olami, ya'ni Alloh taoloning 
zotini mushohada qilish holati;
Gul uza hay (yuzdan oqqan ter) – g'aybiy ilhom.
Endi ushbu 
izohlar asosida baytning nasriy bayonini ko'raylik:
«Hamma yoqni jaholat zulmati qoplab 
turgan bir paytda qalbimda Alloh taoloning zotini mushohada qilish holati yuz berdi. Bu mushohada shu qadar tez ro'y berdiki, uning tezligidan menga g'aybiy ilhomlar hosil bo'ldi». Endi o'zingiz xolis o'ylab ko'ring, Navoiyga nisbatan avvalgi uyatli ma'noni iroda qilish 
aqlga to'g'riroq keladimi yoki mana bu irfoniy ma'nolarnimi? Qaysi biri voqe'likka va mantiqqa to'g'ri keladi? Bir tafakkurni ishlatib ko'ring,

Navoiy ahli junun zumrasig'a kirdi, Ilohiy,
Chu aylading ani majnun, O'zingni qil anga Laylo.

To'rt unsur qaydidin to chiqmag'aysen, naf' emas,
Osmoniy to'rt daftarni tutaykim yod bil.

Besha sherin gar zabun qilsang shijoatdin emas,
Nafs itin qilsang zabun, olamda yo'q sendek shujo'.
degan insonga qaysi ma'no munosibroq?!
Keling, yana bir misolni ko'raylik.  «Xazoiynul-ma'oniy»ning birinchi g'azalida 
Navoiy shunday deydi:
G'ayr naqshidin ko'ngil jomida bo'lsa zangi g'am,
Yo'qtur, ey soqiy, mayi 
vahdat masallik g'amzudo.
Bu bayt anchagina ravshan. 
G'ayr – Allohdan o'zga barcha narsa;
Ko'ngil jomi – qalb oyinasi, unda Alloh taoloning nuri tajalliy qiladi.
G'am – mone'lik, to'siq;
Soqiy – murshidi komil, insonlarga ruhiy tarbiya beruvchi ustoz.
Mayi vahdat – tavhid zavqi.
Endi baytni mazkur istilohlar asosida nasriy bayon qilib ko'ramiz:
«Ey murshid! Qalb oyinasida unga Alloh taolo tomonidan yetadigan nurning aks etishini to'sadigan zang, ya'ni 
Allohdan boshqa biror narsaning naqshi – ta'siri bo'lsa, tavhid zavqichalik uni arituvchi, 
tozalovchi narsa – «g'amzudo» topilmaydi».
«Tavhid» deganda qalb tubidan Alloh taoloni barcha jihatdan yagona, mutlaq tanho deb e'tiqod qilish, faqat Allohni rioya qilish, faqat 
uni o'ylash nazarda tutiladi. Shuningdek, «vahdat mayi» deganda tavhid kalimasini ham tushunish mumkin.
Hazrat Navoiy uning aytgan so'zlarini maqsaddan buradigan, noto'g'ri talqin qiladigan kishilar ham uning asarlarini o'qib, tashviq qilishlari mumkinligini sezgani uchun devonining eng birinchi g'azalidayoq bu nuktaga alohida tanbeh berib qo'ygan. Yuqorida biz 
birgina baytini o'qib o'tgan «Ashraqat» deb boshlanuvchi g'azalida yana shunday bayt bor:
Sen gumon qilgandin o'zga jomu may mavjud erur,
Bilmayin nafy etma bu mayxona ahlin, zohido.
«Ey tasavvuf ahlining istilohlaridan bexabar zohirparast! Sen o'ylayotgan mast qiluvchi, aqlni ketkazuvchi, insonni xor qiluvchi sharob va o'sha harom narsa quyiladigan idishdan boshqa ham shartli ravishda «jom» va «may» bor. Bu mayxonani – oriflarning botiniy olami 
vakillarini (yoki murshid xonaqosi ahlini) bilmasdan inkor qilib yurma!»
Xulosa qilib aytganda, Navoiyni tushunish uchun Navoiy bilgan va foydalangan bilimlarni, ya'ni Qur'on, Sunnat, shariat, tariqat, tasavvuf va boshqa ilmlarni bilish, o'rganish kerak bo'ladi. O'rganganda ham asl manbalardan o'rganish darkor. Buning uchun, albatta, o'sha davr Islom olamida ilmiy muomalada bo'lgan tillarni yaxshi o'zlashtirib, manbalarni begonalarning tarjima yoki tavsiflari asosida emas, asl holatida o'rganish talab qilinadi. Binobarin, navoiyshunos bo'lishni istagan kishi avvalo islom olimi, tasavvuf bilimdoni bo'lishi, bu 
ilmlarni bilibgina qo'ymay, ularni o'z hayotida tatbiq etib, zikr qilingan darajalarni o'zida joriy qilgan bo'lishi lozim. Shundagina u Navoiyni to'la tushungan, u kishining shaxsiyatini to'g'ri anglagan, so'zlarini yaxshi his qilgan bo'ladi. Menimcha, bugungi navoiyshunoslikning 
oldida turgan eng katta muammolardan biri shu bo'lsa, ajab emas.
Ulug' bobokalonimizning meroslarini to'la va to'g'ri tushunish hamda shunday talqin qilish, bu oltin merosni haqiqiy, sof holatda keyingi avlodlarga yetkazish biz farzandlarning burchimizdir. Bunday ulkan vazifani sharaf bilan ado qilish baxtini hozirgi ilm va ma'rifat kishilariga, alalxusus, Alisher Navoiyga o'zini avlod deb bilgan sizu bizlarga nasib qilishini Alloh taolodan so'rab qolaman.

Muallif Husaynxon Yahyo